Wieczór mankietów

Obiecałem Ci już dawno temu (pośród wielu tematów, które obiecałem) opowiedzieć o zjawisku, które pięknie uchwycił duet autorski Jorge Luisa Bogesa i Adolfo Bioy Casaresa w opowiadaniu „Gradus ad Parnassum”, a które dla swojej wygody nazwę „nocą mankietów”, co z kolei jest parafrazą pewnego fragmentu wymienionego tekstu (w oryginale był „wieczór mankietów”).

   Opowiadanie „Gradus ad Parnassum” pochodzi ze zbioru „Kroniki Bustosa Domecqa”, o którym miałem już okazję opowiadać. Każda nowelka stanowi tam wspaniałe, pełne ironii opisanie doprowadzonego do absurdu jakiegoś pomysłu sztuki awangardowej. A przy tym opowiadania są zabawne i – co najpiękniejsze – prawdziwie inspirujące.

   Nieobecnym bohaterem tego utworu jest świeżo zmarły poeta Santiago Ginzberg. Narrator wspomina najpierw pierwszy poemat pt. „Goździki dla ciebie i ja”, w którym znajduje się taki dwuwiersz:

Na rogu zebrali się przyjaciele

wieczór mankietów w oddali umyka.

J. L. Borges i A. B. Casares „Gradus ad Parnassum”

No i pięknie. Poezja awangardowa, zderzenia znaczeń, taka sytuacja. I znów zacytuję tu oryginał, który najlepiej mówi sam za siebie:

Problem pozostałby w lesie, gdyby nie działalność niżej podpisanego, który między północą a świtem wygrzebał w pliku papierów notes zapisany ręką samego Ginzberga (…)

   Ostrożnie zmierzamy do przodu. Mankiet znaczy według słownika: „Część rękawa, najbliższa przegubu, zwłaszcza od strony wewnętrznej i od podszewki”. Nie zgadza się z tym Ginzberg. We własnoręcznych zapiskach proponuje: „Mankiet określa w moim wierszu wzruszenie melodią, jaką słyszeliśmy kiedyś, po czym zapomnieliśmy i przypominamy ją sobie po upływie lat”.

J. L. Borges i A. B. Casares „Gradus ad Parnassum”

   Nie mamy szans z takim autorem. Najmniejszych.

   Spójrz na to od strony języka jako narzędzia komunikacji. Słowo mankiet zostało w umowie społecznej, jaką jest język, przypisane do pewnej części odzieży. Czytając zdanie w którym pojawia się słowo mankiet próbujemy dopasować go do kontekstu, lub raczej odtworzyć kontekst znając pierwotne znaczenie. Podobnie jak słowo kołnierz, które także oznacza pas materiału obrębiający otwór odzieży, w którym znajduje się szyja, może znaczyć zakończenie rury obrębiające jej wylot w sposób umożliwiający jego mocowanie do innego fragmentu instalacji. Jest tu pewne podobieństwo które nawet osobie nie szkolonej z zakresu hydrauliki czy pneumatyki pozwoli zrozumieć w lot czym jest kołnierz rury jeśli zna słownikowe znaczenie ododzieżowe. Czytając o wieczorze mankietów osadzonym w kontekście towarzyskim (słowo przyjaciele wieńczy poprzedni wers) popróbujemy sobie wyobrazić cokolwiek poetycką scenę ubranych w koszule ludzi, którzy żegnają się kończąc jakiś etap nocnej zabawy. Mankiety mogą być wskazaniem na ich elegancki ubiór… No ale już możemy sobie przestać to wyobrażać, bo oto okazuje się, że autor nadał słowu mankiet zupełnie inne, nieintuicyjne znaczenie, po czym zapisał je w notesie i schował. Komunikacyjną funkcję języka szlag trafił.

   Czy to źle? Spółka Borges&Casares w tym opowiadaniu opisuje także następne etapy twórczości, gdzie „Trzcinka na rogu” i „skrzynka nałogu” zostają zaakceptowane jako synonimy przez Ginzberga, a potem pojawiają się w jego twórczości słowa wcale dotąd nieobecne w słowniku, za to posiadające swoje znaczenie dla samego autora. Znaczenia, którymi się rzecz jasna nie podzielił, lecz skrupulatnie zapisawszy je w notesie pieczołowicie notes ten ukrył pozostawiając czytelników z niepojętymi neologizmami w rodzaju nocomoco, jabuneh, czy też grugnó. Tekst przestaje być środkiem komunikacji, staje się testem Rorschacha. Czy to źle?

    To zależy. Gdy nie musimy nic komunikować, to możemy się pochylić z zaciekawieniem nad „Finneganów trenem” J. Joyce’a, czy poematem „Jabberwocky” L. Carrolla. Tu nam wolno wyobrażać sobie dowolnie wygląd Dżaberłaka i snuć fantazje jak wygląda psztowie. Ale gdy chcemy przekazać precyzyjnie informację, musimy używać wspólnego słownika. Przykład? Nie dopuszczam myśli, że zamówione przez internet wkręty o łbach stożkowych, staną się w dostawie śrubami o takich łbach, tylko dlatego, że sprzedawca twierdzić będzie, że on sobie nazywa śruby wkrętami, bo jedno i drugie mocuje się kręcąc. Nie wyobrażam sobie, że zamawiając w restauracji smażonego pstrąga dostanę bukiet gotowanych warzyw, bo tak sobie szef kuchni umyślił nazywać warzywa. Że opowiadam absurdy? Nikt tak nie robi? A nie znasz przypadkiem ludzi, którzy używają słowa bynajmniej w funkcji słowa przynajmniej? Dla przypomnienia:

bynajmniej: zupełnie, wcale, ani trochę (…)

Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (https://sjp.pwn.pl/doroszewski/bynajmniej;5415671.html, dostęp z dnia 28.06.2020 r.)

przynajmniej: wyraz podkreślający to, na czym mówiącemu szczególnie zależy, co uważa on za minimum konieczne w jakiejś sytuacji; (…)

Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego

(https://sjp.pwn.pl/doroszewski/przynajmniej;5486662.html, dostęp z dnia 28.06.2020 r.)

Celowo przywołuję Doroszewskiego, bo jest mniej precyzyjny niż obecny Słownik Języka Polskiego, bardziej potoczny.

   Posługiwanie się słowem bynajmniej jako zastępnikiem przynajmniej jest dosłowną implementacją nocy mankietów. A to, że coś tam rozumiemy z kontekstu, że to bynajmniej nie o bynajmniej chodziło, lecz o to drugie pojęcie, to że swoje notesiki z prywatnymi słownikami publikują i się nimi wymieniają, nie jest żadnym usprawiedliwieniem.

    Tłumaczeniom różnych ludzi, którzy próbują usprawiedliwić swoje maniery językowe tym, że można te wyrazy zamieniać, bo „pierwotne znaczenie słowa bynajmniej mało kto tera zna”, bo „wszyscy tak mówio”, bo „słyszałem, jak w radiu tak mówili, to znaczy, że tak teraz jest”, mam do powiedzenia tylko jedno:

Bynajmniej.

Mankiet w swej postaci zgodnej ze słownikiem. Pic rel