Sezon burz

– Opuście stengę! Żywo! Niżej, niżej!

Grotem go pod wiatr ustawić!

Przekleństwo na ten skowyt!

Przekrzykują burzę i nas przy pracy.

W. Shakespeare „Burza” (przeł. M. Słomczyński)

Czy zauważyliście, jak ważna jest dla literatury figura burzy?

     Burza jest jak wykrzyknik. Nigdy nie pojawia się w utworze bez powodu. I najczęściej nie upływa bez konsekwencji. Czasem jest zaledwie podkreśleniem nastroju, jak w powieści pisanej przez Snoopy’ego, sympatycznego beagla z komiksu „Fistaszki”, która zaczyna się od osławionej frazy „Była ciemna i burzliwa noc”. Z drugiej strony może być burza kluczowym momentem zawiązania akcji – jak w przytoczonym na wstępie dramacie Stratfordczyka. Między nimi zaś rozściela się cała skala burz, od letniego pogrzmiewania, które stanowi tło makbetowskim wiedźmom, do huraganu zmiatającego miasta, jak u Sapkowskiego w powieści, od której zaczerpnąłem tytuł, lub u Marqueza, gdy wiatr zabiera Macondo (owszem, wiem, że mowa tam tylko o wietrze, bez gromów i bez deszczu).

Latarnia Maracaibo, niemal nieustająca burza u ujścia rzeki Catacumbo (źródło)

Snoopy ma pierwszeństwo.

    Jak bardzo kultowy jest cytat z powieści przemiłego pieska, zdałem sobie sprawę dopiero gdy w powieści Italo Calvino „Jeśli zimową nocą podróżny” natknąłem się na taki ustęp:

Na ścianie naprzeciw mojego biurka wisi plakat, który mi podarowano. Piesek Snoopy siedzi przed maszyną do pisania, a w dymku czytamy zdanie: „Była ciemna i burzliwa noc...” Za każdym razem, gdy tu siadam i czytam: „Była ciemna i burzliwa noc”, bezosobowość tego incipitu zdaje się przede mną otwierać przejście z jednego świata do drugiego, z czasu i przestrzeni tu i teraz w czas i przestrzeń napisanej strony. Urzeka mnie początek, który stwarza niewyczerpane, wielorakie możliwości dalszego poprowadzenia akcji, przekonuję się, że nie ma nic lepszego nad konwencjonalne rozpoczęcie utworu, nic lepszego od wstępu, po którym można spodziewać się wszystkiego i niczego. Zdaję sobie też sprawę, że ten pies mitoman nigdy nie zdoła dołączyć do pierwszych pięciu słów dalszych pięciu czy dziesięciu wyrazów nie rozwiewając czaru.

I. Calvino „Jeśli zimową nocą podróżny”

Profesor Calvino wiedział, o czym pisze. Będąc jednocześnie literatem, jak i literatury teoretykiem, widział całą potencjalność takiego otwarcia tekstu. To właśnie zrobił Shakespeare.

    Postawmy się w sytuacji widza elżbietańskiego teatru. Przyszliśmy na przedstawienie o tytule „Burza”. Przedstawienie się zaczyna, akt pierwszy, pierwsza scena, nie mija kilka minut, a tytułowa burza spycha statek na skały. Za Eliotem chcemy zapytać jakie to morza brzegi? Jakie skały siwe? Wyspy jakie? Nic nie wiemy. Pyskówka między pasażerami a załogą niewiele przed nami odkrywa. Są jacyś dworzanie, król pod pokładem, jak wynika z rozmów. I śmierć za burtą. Scenę kończy dobitne zdanie godne hollywoodzkich one-linerów: „Wolałbym suchą śmierć”. Niewiele się dowiedzieliśmy ponadto, że była to ciemna i burzliwa noc.

   Efektownie też wykorzystuje Shakespeare burzę w „Makbecie” czyniąc z niej scenografię dla wystąpienia trzech wiedźm. Czy tylko scenografię? Grzmoty i błyskawice towarzyszą obu ich wystąpieniom, obu spotkaniom z Makbetem. I mimo iż to Zeus dzierży przydomek Gromowładnego, to właśnie trójosobowa Hekate (tak świetnie potem rozegrana przez Gaimana w cyklu o Sandmanie/Morfeuszu/Władcy Snów) zdaje się być w „Makbecie” uosobieniem burzy.

    Bo czymże jest dla nas burza? Połączeniem aż trzech żywiołów: wichru, wody i ognia niebieskiego. Czymś co budzi nasz niepokój (zakładam, że już nie trwogę). Zatem doskonale nadaje się do wykorzystania w literaturze jako element narzucający nastrój grozy, napięcia, niebezpieczeństwa. A na pewno odarcia z komfortu. Doskonale rozumiał to E. A. Poe. Toteż jedno z najbardziej niepokojących swoich opowiadań, „Metzengestein”, kończy sceną epickiego pożaru i śmierci głównego bohatera. Ale żeby wzmocnić swój przekaz każe się temu wszystkiemu odbyć – rzecz oczywista – w ciemną i burzliwą noc:

Pewnej nocy burzliwej Metzengerstein, z ciężkiego snu ockniony, wybiegł jak obłędny z komnaty i, pośpiesznie dosiadłszy rumaka, zabrnął w poskokach do labiryntu lasu.

E. A. Poe „Metzengerstein” (tłum. B. Leśmian)

Ma też burza i w naszej literaturze ważne miejsca. Juliusz Słowacki, przypuszczalnie za Shakespearem, używa burzowej scenerii w „Królu-Duchu” do rozpoczęcia fabuły:

Ja, Her Armeńczyk, leżałem na stosie

Trupem… przy niebios jasnej błyskawicy;

Kaukaz w piorunów się ciągłym rozgłosie

Odzywał do ech ciemnej okolicy.

Niebo sczerniało… ale świeciło się

Grzmotami, jak wid szatańskiej stolicy.

A ja świecący od ciągłego grzmota

Leżałem. — Zbroja była na mnie złota.

J. Słowacki „Król-Duch” Rapsod I, Pieśń I

Burza towarzyszy naszemu Herowi-Popielowi także na zakręcie życia, gdy nieświadom wpada w sidła przeznaczenia:

Tu patrz! jak straszne są duchowe sprawy!

Jakie okropne zastawiają sidła!

Raz, gdy z dalekiej wracałem wyprawy,

A piorunów się różne malowidła

Przez długi deszczu włos świeciły krwawy,

Ja i rycerze ujrzeliśmy skrzydła

Orłów pobitych… w tak wielkiej ilości,

Jak na cmentarzach gdzieś Germanów kości.

J. Słowacki „Król-Duch” Rapsod I, Pieśń I

Miłosiernie nie będę wspominał sceny narodzin Popiela i tego co wyprawiała Róża, jego matka, gdyż archaiczny język Słowackiego brzmi w tym miejscu już dla nas nieco śmiesznie. Wspomnę tylko, że traktowała małego Popiela jak „skrę piorunową”. Zresztą burzowa retoryka towarzyszy Popielowi aż do sceny zgonu, twarzą w twarz z kometą, gdy spopiela go ogień, to mamy przeświadczenie, że bohater został rażony piorunem, choć z uważnej lektury wynika, że tak nie jest.

    Niesamowitość burzy wykorzystał także S. Rushdie w swej ostatniej (dotąd) powieści, gdy zaczyna nowojorską część opowieści od słów:

Z górą osiemset lat później, a teraz już przeszło tysiąc lat temu, w miejscu oddalonym o ponad trzy i pół tysiąca mil, na miasto naszych przodków spadła niczym bomba wielka nawałnica.

S. Rushdie „Dwa lata osiem miesięcy i dwadzieścia osiem nocy”

Po tym zdaniu następuje opis apokaliptycznych zniszczeń, któremu uległo Wielkie Jabłko, ale jest to niczym, wobec spustoszenia, któremu ulega życie jego mieszkańców. Burza, która dewastuje tam miasto jest tym hitchcockowskim gambitem, trzęsieniem ziemi, po którym napięcie narasta. Pioruny stają się tam także bronią przeciw dżinnijskim okupantom, a jedna z bohaterek nosi imię Burzyczka. Można byłoby zaryzykować stwierdzenie, że całą powieść czuć ozonem.

    Myślę, że nie powinienem pomijać specyficznej nowelki Williama Austina pt. „Peter Rugg, zaginiony”, która pochodzi z 1824 roku (zwracam uwagę na datę, gdyż w Europie szaleje już romantyzm). Nowelka ma modną podówczas formę listu (innym przykładem jest „Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz” M. Shelley), w którym pan Dunwell relacjonuje swoje spotkanie z Peterem Ruggiem, człowiekiem, który swym zachowaniem naraził się był na klątwę wiecznej tułaczki. Rugg przemierza północno-wschodnie regiony Stanów Zjednoczonych z dzieckiem u boku, w swym zniszczonym powoziku zaprzężonym w konia, który jest postury wołu. Zmierza on niezmordowanie do Bostonu, by zdążyć do domu przed nocą, ale lata mijają, a on nie może dotrzeć na miejsce. W pewnym momencie zjawił się nawet u drzwi swego domu na Middle Street w Bostonie, ale o pokolenie zbyt późno – nikt nie znał jego, ani jego krewnych, czy znajomych, w dodatku ulicom pozmieniano ich nazwy. Peter Rugg stał się lądowym Latającym Holendrem, Żydem Wiecznym Tułaczem w wersji Nowego Świata. A zawsze towarzyszy mu burza:

Na pytania odpowiedział, że owego mężczyznę i jego pojazd spotkał był w ciągu dwóch tygodni w czterech różnych stanach; że zawsze tamten dopytywał się o drogę do Bostonu, i że za każdym razem taka burza jak dzisiejsza zalewała mu wóz i cały towar (…)

W. Austin „Peter Rugg, zaginony”

Peter Rugg sam sobie był winien, jak się dowiadujemy. Jak to często bywa – słowo ptakiem wyleci, klątwą powróci. Oto jak się sprawa zaczęła:

Rugg wzbraniał się, Cutter nastawa coraz gwałtowniej:

– Ależ mój drogi! Burza nie mija, wkoło czarna noc! Kto widział, narażać tak dziecko! Masz otwarty powozik, a burza wzmaga się z każdą chwilą!

– Niech się wzmaga! – wykrzyknął Rugg i zaklął jeszcze: – Choćby burza ta miała trwać wiecznie, dojadę dziś wieczór do domu, albo mogę go więcej nie oglądać!”. Z tymi słowy zaciął konia, który ruszył z kopyta i zniknął w ciemności.

W. Austin „Peter Rugg, zaginony”

Mamy tu klasyczny sztafaż romantycznych motywów: burza, klątwa, wieczna tułaczka. Jest to tak nośna kombinacja, że pod koniec XIX stulecia Peter Rugg był już postacią należącą do nowoangielskiego folkloru i bohaterem opowieści na dobranoc (aż mi się przypomniała „Ballada o toksycznej niani” Grupy Rafała Kmity)

    Powinniśmy na koniec wrócić tam, gdzie zaczęliśmy – na morze. A jest tak opisów zmagań burzowych co niemiara, żeby tylko wymienić Conrada, Londona i Verne’a na samym początku. Ale po krótkiej analizie ilości materiału, o którym warto byłoby opowiedzieć, postanowiłem nie nadużywać Twojej cierpliwości i zakończę w tym miejscu.

Riders on the storm.

Riders on the storm.

Into this house we're born

Into this world we're thrown

Like a dog without a bone

An actor out alone

Riders on the storm.

THE DOORS „Riders on the Storm”